Причината да се зафатам со пишувањето на редовите што следат е спорот во последните неколку недели меѓу Република Бугарија и Република Северна Македонија, предизвикан од обидите на оваа втора да добие зелено светло за почеток на преговорите за пристапување во ЕУ.

Одлучив да напишам некои свои лични мислења и забелешки, за кои сметам дека имаат барем некаква врска со спорот меѓу двете земји. Мислам дека имам право на мислење за ова прашање како личност која е родена и живее во еден од деловите (најмалите) на географската област на Македонија, која останува во границите на денешна Република Албанија. Ќе се обидам да раскажам за луѓето од овој дел, посветувајќи поголемо внимание на мојот роден крај, кој не се разликува од другите делови со слично население во Албанија. Јас и самиот сум роден во мало село наречено Врбник, близу до границата со Грција. Селото не е далеку од Корча (град во Албанија), Костур и Лерин (градови во Грција). Моето село е дел од албанската историска и географска област Девол. Некои веруваат дека селото припаѓа на регионот Корешта, сместено во денешна Грција. Освен за време на Првата и Втората бугарска држава, таа повторно не спаѓа во границите на бугарската држава. Таа област беше дел од Отоманската империја, грчката држава а потоа до денес се наоѓа во границите на Албанија. Од сè што беше кажано досега, јасно е дека припаѓаме на географската област на Македонија. Роден сум во овој македонски дел на Албанија, за време на албанскиот комунизам, познат како најсуровиот во цела источна Европа.

За време на комунизмот, целото свое образование го добив во албанскиот образовен систем, од предучилишно до високо образование. Основно училиште завршив во родното село (1975-1979). На почетокот ни беше тешко со албанскиот јазик, бидејќи дома и надвор од училиштето зборувавме на нашиот бугарски дијалект, кој исто така го нарекувавме „по нашки“. Од второ до четврто одделение, три години, покрај албанските предмети, еден час учевме и македонски. Познато е како настана ова, по Втората светска војна, кога албанската влада, предводена од Енвер Хоџа, и предложи на бугарската влада да испрати учители во Албанија, за моите и за другите села, од Софија кои ги упатуваат своите барања да ги насочат кон Белград и Скопје. И така дојде до овие часови во селското училиште. По четвртото одделение, нашето образование беше целосно на албански јазик. До 19-годишна возраст живеев само на село, а потоа, во 1987 година, заминав, но често се враќам таму. Времето поминато таму ме прави добар познавач на сè што е поврзано со мојот роден крај. Честопати мислам на годините што ги поминав таму, кои, иако беа во тешките комунистички времиња, се најдобри, не за друго, туку затоа што бев млад.

Во последниве недели, кога траеше овој спор за членството на Република Северна Македонија во ЕУ, моите мисли постојано летаа кон мојот роден крај, како да бараа таму некакво решение за овој спор. Размислувам за моите години таму. Се сеќавам дека тогаш сите возрасни, на возраст како моите баби и дедовци (во умот секогаш ќе ги паметам облечени во црни шајачни алишта, како вистински исихасти, кои им даваа сериозност на нивната мудрост) без исклучок, се чувствуваа Бугари по националност и Бугарија честопати беше присутна во нивните разговори. Многу од мажите биле во Бугарија и ги чувале најдобрите спомени од неа. Немаше семејство без роднини во Бугарија. Слушнав од возрасните тогаш дека по Балканските војни многу селани емигрирале во Бугарија. Никој не побегна во нашите соседни земји, Грција или Србија, туку само во подалечната во географска смисла земја, Бугарија.

За мене беше доста интересно кога дедовците, облечени во црни шајачни алишта, раскажуваа за историски настани и личности од минатото, за учеството на жителите на Врабник во четите на ВМОРО, за селската чета што ѝ помага на четата на Борис Сарафов во битката со турската војска, за масовно учество луѓе од селото во Илинденско-Преображенското востание Илинден-Преображенско и за страдањата по неуспехот на востанието, за ополченците од селото во Македоно-одринското ополчение, за напорите на селаните за бугарско училиште, за напорите за одржување црковни служби на бугарски и да се зачуваат бугарските натписи во селската црква „Свети Георги“, за тоа дека Врабник станал една од главните бази на чети на ВМОРО за време на нивното влегување во Егејска Македонија, која остана под грчко, за неопислива радост и веселба кога за време на Втората светска војна бугарската војска тргнува кон Македонија и како возрасни и деца се собираат на сред село и со воодушевување извикуваат: „Ура!“ и „Да живее Бугарија!“ за барањето од жителите на селото во 1939 година до бугарската царица Јоана за нејзина интервенција да ја заштити бугарштината и да отвори бугарско училиште и многу други работи. Некои од овие стари лица, кои секогаш ќе останат вистински исихасти за мене, чуваа и стари бугарски книги. Можеби имав 8 години кога една баба (баба Цена), која имаше најголема колекција бугарски книги во селото, ми даде да го прочитам романот за царот Самуил. Ова беше моја прва средба со бугарската литература и со големиот бугарски писател Димитар Талев, во моето родно село, преку оваа баба, облечена во црни шајачни алишта. Другата средба ќе се случеше многу години подоцна…

Во истото време, сепак, имаше селани во селото кои се чувствуваа
Македонци, но за разлика од првата голема група, тие беа помлади и помалку, родени по Втората светска војна. Од денешна гледна точка, по толку многу години, разбирам и си објаснувам зошто се случи оваа поделба во селото. Во тоа време Албанија беше најизолираната, херметички затворена земја во светот. На село, долго време, сè до
1985 година, немавме друга телевизија освен македонската. Албанската телевизија, поради планинската локација на селото, пристигна прилично доцна со преносот на нивните програми. Македонската телевизија одамна е единствениот прозорец,
преку кој можеше да се добие мал увид во надворешното, различното од албанскиот изолиран свет. Од друга страна, како што реков погоре, бугарската комунистичка владата на Георги Димитров во духот на доминантниот македонизам не се согласи да испраќа учители во Врбник, како и во други региони со бугарско население, напротив
тие останаа во рацете на властите во Скопје и Белград, кои вешто ја искористија ситуацијата. Еден од негативните резултати на оваа предавничка политика на БКП е тоа што жителите на Врбник и Преспа беа прогласени за македонско малцинство, а оние на Голо Бардо и Гора за Албанци. Ова се причините поради кои со текот на времето во нашите места, се појавуваат македонизмот. Сега кога се вратив во времето и ја направив мојата анализа на ситуација, со целосно убедување, велам дека овој феномен е нов за мојот роден крај во Албанија, почнувајќи по 1944 година, бидејќи нема друг начин да се објасни тоа сите стари луѓе од моето детство се чувствуваа како Бугари, а македонизмот се среќава во дел од помладата генерација. Јас не сум историчар и не сакам да заземам став за состојбата во РСМ и за македонизмот каде некои се обидуваат да нè убедат, дека е со антички корени, но за мојот крај убеден сум дека е нов феномен воведен од албанската влада на Енвер Хоџа и од тогашниот сосед Југославија со индиректна помош на Бугарската комунистичка партија.

Во мојата професија, често ги истражувам обичаите, традициите и говорот, особено во моето родно село, каде честопати се гледа влијанието на соседните јазици и култури. Што се однесува до говорот на жителите на Врабник, сепак и покрај силното влијание на албанскиот и до неодамна, грчкиот јазик, останува еден чист бугарски говор, кој со зачуваните до денес архаични одлики блиски до старобугарскиот јазик и е многу поблизок до бугарската книжевна норма отколку до таа во РСМ. Говорот влегува во областа на Ъ-говорите со примери како што се: п’т, м’ж, т’га, к’шча, д’мб, з’мб и многу други, секој може да се увери во горенаведеното.

Кога собирав материјали поврзани со старите обичаи за селската свадба, силен впечаток ми направи направи песна што беше испеана во моментот кога невестата ја напушти татковата куќа, и ова е песната на големиот поет и револуционер Христо Ботев „Жив е тој жив е жив!“, нешто што е снимено и во документарец во кој постари мажи од Врабник раскажуваат приказни за свадби и ја пејат песната на Ботев. Народните песни што се пеат и приказните што се
раскажуваат во Врабник, ги има насекаде во бугарските земји. Некои од личните имиња исто така потсетуваат на познати историски личности (Крум, Борис, Симеон, итн.) Кога шетав низ соседните албански села Врабник и собирав материјали, сите Албанците го нарекуваа јазикот на моето село „bullgarçe“ („бугарски“), а жителите „bullgarë“ („Бугари“). (Во овој тек на мисли, се сеќавам за некои настани од моето детство, кога ние децата од Врабник одевме на училиште во малиот град Билишт, поради фактот што нашето
селско училиште беше до 4 одделение. Кога се каравме со нашите другарчиња Албанчиња, тие нè навредуваа со зборовите: „Kokë bullgar!“ („Бугарска глава!“). Кога собирав микротопоними во едно
албанско село, во непосредна близина на Врбник, ми остави впечаток дека мештаните за неколку ниви велеа дека се „Arat e bullgarëve“ („нивите на Бугарите“). Кога го замолив информаторот да ми објасни за овој микрототоним, тој ми рече дека овие ниви биле во сопственост на селаните од Врбник и затоа ги нарекуваат така. Постојат многу примери, од кои станува јасно дека за соседите Албанци, жителите на Врбник се Бугари и зборуваат бугарски јазик.
Од мојата работа на терен, каде и да одев во Албанија, и во други села со бугарско население, насекаде луѓето изразуваат само љубов кон Бугарија, тие ја нарекуваат мајка Тука ќе ги цитирам зборовите на еден мој познаник од Тирана, Бугарин од Голо Бардо, кој
вели: „Није зборим, плачем и пеем на бугарцко!“.

Ако ја погледнете картата на Албанија или патувате низ целата земја, ќе бидете сведоци многу имиња на населби, кои неспорно го докажуваат нивниот бугарски карактер (Булгарец, Дунацец, Велитерни и сл .). Албанските лингвисти и историчари долго време го изразуваат ставот дека дури и во раниот среден век во јужна Албанија имало многу моќно бугарско присуство. 1990 година е годината на промени во албанското општество. По долгата тотална изолација, земјата се отвори и Бугарите од Албанија почнаа да се организираат и да бараат контакти со Бугарија. Од 1993 година, жителите на Врбник, започнаа да ги испраќаат своите деца масовно да учат на бугарските универзитети, а не во соседните земји, иако географски Бугарија е подалеку и тогаш беше посиромашна од соседските земји на Албанија и без блиски изгледи за членство во ЕУ. Многу ретки беа случаите на деца од моето село кои отидоа да студираат во РСМ. Пред неколку години, локални бизнисмени од бугарско потекло со лични
средства, исто така, го финансираа отворањето на бугарските неделни училишта во некои албански градови. Истото го стори и успешен бизнисмен од моето село, син на еден од славните бугарски револуционери и активист на ВМРО, кој отвори бесплатно бугарско неделно училиште во градовите Билишт и Корча за деца од бугарско потекло. На иницијатива на луѓето од Врбник веќе има бугарско-албанско друштво. Сведок сум како работите започнаа да се враќаат во своите корени во последниве години. Немаше друг начин, бидејќи, иако помина долго време во изолација незнаење, вистината полека, но сигурно излегува на виделина и триумфира.

Секогаш, кога е најтешко, ќе ја свртиме главата назад, тука се нашите исихасти, старите баби и дедовци со шајачните алишта, што нема да дозволат да се збуниме и секогаш ќе не потсетуваат дека сме Бугари.

Автор: Доц. д-р Раки Бело/Поглед.инфо